«Όχι δεν είχα στο μυαλό μου να κάνω υπερπαραγωγές. Στις δώδεκα ταινίες που κατάφερα να γυρίσω, η μια διαφέρει από την άλλη θεματολογικά. Έχω κάνει ιστορίες της καθημερινότητας όπως οι “Ήσυχες μέρες του Αυγούστου”, το “Όλα είναι δρόμος”, “Το προξενιό της Άννας” όπου τα θέματα ήταν πιο μαζεμένα. Δεν είχα να αναπαραστήσω μια ολόκληρη εποχή όπως χρειάστηκε να κάνω στα “Πέτρινα χρόνια”, στο “Βενιζέλο”, στις “Νύφες” ή τώρα στη “Μικρά Αγγλία”. Άρα τα θέματα είναι αυτά που με οδήγησαν σε μια μεγάλη παραγωγή και όχι ενός τύπου ματαιοδοξία.
Συνέντευξη στην Κωνσταντίνα Καρυδάκη
Το 6ο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Λάρισας που ολοκληρώθηκε την περασμένη Κυριακή με μεγάλη επιτυχία, είχε προγραμματίσει στο πλαίσιο των εκδηλώσεών του να βραβεύσει τον μεγάλο Έλληνα σκηνοθέτη Παντελή Βούλγαρη για τη συνολική προσφορά του στον κινηματογράφο. Είχε ετοιμάσει ένα όμορφο βραβείο, ένα υπέροχο αφιέρωμα με αποσπάσματα από όλες του τις ταινίες και την προβολή της θρυλικής του ταινίας μικρού μήκους ¨Τζίμης ο Τίγρης” με το Σπύρο Καλογήρου. Τίποτα απ” όλα αυτά δεν έγινε. Ένα λουμπάγκο κράτησε το δημοφιλή καλλιτέχνη στην Αθήνα. Ο ίδιος στεναχωρήθηκε πιο πολύ από τους διοργανωτές και τους θαυμαστές του. Όμως θα έρθει αμέσως μόλις συνέλθει. Από τη συζήτηση που κάναμε μαζί του, αποκομίσαμε την εντύπωση πως εκτός από μεγάλος σκηνοθέτης είναι κι ένας πολύ τρυφερός και βαθιά αισιόδοξος άνθρωπος. Κι έχει δίκιο. Αυτό εγγράφεται στις ταινίες του. Γι’ αυτό τις αγαπάει τόσο ο κόσμος. Γιατί τις κάνει γι’ αυτόν και όχι για τον εαυτό του.
Πώς βλέπετε τα φεστιβάλ που γίνονται στην περιφέρεια;
Με ενθουσιασμό. Μου αρέσει να συναντώ φίλους που εκτιμούν το έργο μου, ανθρώπους που θέλουν να μιλήσουμε για το σινεμά. Μου κάνει μεγάλη χαρά και όχι κόπο να παρευρίσκομαι σε τέτοιες εκδηλώσεις.
Πιστεύετε πως βοηθούν το σινεμά;
Το σινεμά δεν ξέρω. Το υποθέτω, επειδή δημιουργούν νέους θεατές. Το πιο σημαντικό είναι πως βοηθούν γενικότερα στον πολιτισμό και την καθημερινότητά μας. Ο κινηματογράφος είναι ένα μέρος της ζωής μας. Μέσα στη σκοτεινή αίθουσα γοητευόμαστε και μετά έχουμε την ανάγκη να μιλήσουμε για τα προβλήματά μας ή και πέρα απ” αυτά. Να έρθουμε πιο κοντά, να επικοινωνήσουμε. Στηρίζω με όλη μου την καρδιά αυτές τις προσπάθειες.
Πάντα ήθελα να σας ρωτήσω, πώς πέρασε από το μυαλό ενός παιδιού της Κατοχής να γίνει σκηνοθέτης και μάλιστα του κινηματογράφου.
Ακόμα αναρωτιέμαι κι εγώ (γελάει). Δεν ήξερα πόσο πολύπλοκο και δύσκολο είναι. Το μόνο που ήξερα ήταν πόσο με γοήτευε ο κινηματογράφος, ό,τι έβλεπα στο πανί. Οι εικόνες που τρέχανε στη μεγάλη οθόνη με μάγευαν. Η τύχη το έφερε. Νομίζω περισσότερο από ένστικτο το επέλεξα. Εξάλλου δεν είχα καμιά ιδιαίτερη κλίση, κάποιο άλλο ταλέντο όταν τελείωσα το σχολείο.
Κι έτσι βρεθήκατε στη Σχολή Σταυράκου.
Που ήταν η μοναδική ευκαιρία που είχες να ακούσεις για τον κινηματογράφο. Δεν υπήρχαν καθόλου τεχνικά μέσα, ούτε κάμερες, ούτε φιλμ. Από τον πρώτο καιρό κατάλαβα πως θα καθόμουν για τρία χρόνια σ” ένα θρανίο απλώς ακούγοντας για το σινεμά ενώ μέσα μου έβραζα. Ώσπου πήγα στη Φίνος Φιλμ όπου εκεί ήταν το πραγματικό σχολείο, εκεί έμαθα ό,τι έμαθα.
Δε θα ήταν εύκολο να μπείτε στη Φίνος Φιλμ.
Καθόλου αλλά όταν επιμένει κανείς βρίσκει την άκρη. Στη Σταυράκου είχα καθηγητή το Ντίνο Δημόπουλο, ένας από τους σημαντικότερους ανθρώπους που έχω γνωρίσει, σκηνοθέτης σε δράση τότε, ο οποίος μεσολάβησε και με πήραν. Εκεί έκανα τα πάντα, από παιδί για όλες τις δουλειές, ακολούθησα την ιεραρχία, β΄ βοηθός σκηνοθέτης, α΄ βοηθός σκηνοθέτης και μετά ξεκίνησα τα δικά μου πράγματα.
Με το Αγγελόπουλο ήσασταν φίλοι.
Ναι από τα νιάτα μας. Ο Θόδωρος ήταν στη Γαλλία, σπούδαζε, δε σπούδασε και πολύ δηλαδή. Τότε ήμασταν όλοι αυτοδίδακτοι της τέχνης του κινηματογράφου κατά κάποιο τρόπο. Με το Θόδωρο συνδεθήκαμε όταν κάναμε τις πρώτες μας προσπάθειες σε μικρές ταινίες και μείναμε φίλοι.
Από την πρώτη ταινία μικρού μήκους, τον “κλέφτη” είχατε στόχο, ονειρευόσασταν να κάνετε υπερπαραγωγές όπως οι “Νύφες” και η “Μικρά Αγγλία”;
Όχι δεν είχα στο μυαλό μου να κάνω υπερπαραγωγές. Στις δώδεκα ταινίες που κατάφερα να γυρίσω, η μια διαφέρει από την άλλη θεματολογικά. Έχω κάνει ιστορίες της καθημερινότητας όπως οι “Ήσυχες μέρες του Αυγούστου”, το “Όλα είναι δρόμος”, “Το προξενιό της Άννας” όπου τα θέματα ήταν πιο μαζεμένα. Δεν είχα να αναπαραστήσω μια ολόκληρη εποχή όπως χρειάστηκε να κάνω στα “Πέτρινα χρόνια”, στο “Βενιζέλο”, στις “Νύφες” ή τώρα στη “Μικρά Αγγλία”. Άρα τα θέματα είναι αυτά που με οδήγησαν σε μια μεγάλη παραγωγή και όχι ενός τύπου ματαιοδοξία. Δε μπορείς να φανταστείς πόσο δύσκολο είναι. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει πια ένα μέρος που να θυμίζει το 1930 ή το 1950, έχει αλλάξει το σύμπαν. Κι αυτό σε αναγκάζει να τα στήσεις όλα από την αρχή. Από το χώρο μέχρι τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, ενδυμασίες κοκ. Ευτυχώς στη “Μικρά Αγγλία” γυρίσαμε στην Άνδρο όπου είχαμε την ευκολία εξαιτίας της γενναιοδωρίας των Ανδριωτών που μας άνοιξαν τα σπίτια τους που διατηρούνται σχεδόν ατόφια όπως εκείνη την εποχή με τα έπιπλά τους, τα κουζινικά τους κλπ και που χωρίς τη συμπαράστασή τους τίποτα δεν θα καταφέρναμε.
Εκτός από την αναπαράσταση της εποχής σε αυτή την ταινία παίξατε πολύ και με τη λεπτομέρεια, τις ανάσες, τα βλέμματα…
Αυτό το έκανα για πρώτη φορά, ίσως γιατί μέχρι τώρα δε θεωρούσα τόσο σημαντικό η κάμερα να απομονώσει τέτοιες στιγμές, ο φακός να πλησιάσει τόσο πολύ. Το δοκίμασα τώρα στη Μικρά Αγγλία. Ανακάλυψα δηλαδή ότι η μικρή στιγμή είτε είναι ένα μέρος του σώματος είτε ένα έπιπλο είτε το φως που μπαίνει από το παράθυρο, προσδίδει μεγαλύτερη ατμόσφαιρα, προσθέτει στο ρυθμό της ταινίας, στην αισθητική της, στη γλώσσα του κινηματογράφου… εννοώ το πώς διαδέχεται η μια εικόνα την άλλη. Και μου άρεσε.
Θα το χαρακτήριζα “κέντημα”.
Ωραίος χαρακτηρισμός.
Δύσκολο το θέμα της υποταγής στη μοίρα.
Είναι πολλά τα θέματα που βάζει το βιβλίο της Καρυστιάνη. Ίσως αυτό είναι το κεντρικό. Εγώ προσπάθησα να αναδείξω και τα άλλα, τα πιο κρυφά, όπου εξαιτίας της έλλειψης της ανδρικής παρουσίας στο νησί, αποκτούν μια άλλη διάσταση, πιο έντονη.
Με την κυρία Καρυστιάνη κρατάει χρόνια αυτή η κολώνια.
(γελάει) Έτσι είναι. Κοντεύουμε πια τα σαράντα χρόνια μαζί. Προσπαθούμε… ο καθένας να κάνει τη δουλειά του.
Και τα δυο παιδιά σας ακολούθησαν το δικό σας δρόμο.
Ναι και η Κωνσταντίνα είναι σκηνοθέτης, ο Αλέξανδρος είναι και μουσικός. Είναι πολύ καλός ροκάς. Εγώ δεν τους είπα να γίνουν κινηματογραφιστές, τους είπα όμως ό,τι επιλέξουν να το αγαπήσουν. Πιστεύω στην εργασία, είναι από τις πιο βασικές αρετές της πορείας ενός ανθρώπου. Να αγαπάει αυτό που κάνει κάθε μέρα. Για μένα δεν είχε σημασία αν τα παιδιά μου γίνονταν καλλιτέχνες ή άνοιγαν ένα ουζερί, αρκεί αυτό που επέλεξαν να το κάνουν με μεράκι, με αγάπη. Όταν στην εφηβεία μου ανακοίνωσαν πως αυτό γουστάρουν, τους είπα ψάξτε το σοβαρά. Πάρτε μια κάμερα, διηγηθείτε μια ιστορία, να δούμε τι εικόνες έχετε στο μυαλό σας. Και φαίνεται πως άξιζε τον κόπο. Πάνε καλά.
Είναι ακόμα το “Προξενιό της Άννας” η αγαπημένη σας ταινία;
Να σου πω, όλες είναι αγαπημένες γιατί όλες ήθελα να τις κάνω. Αλλά αυτή είναι η πρώτη μου, το διαβατήριό μου, το πιστοποιητικό μου στη συντεχνία, τους κινηματογραφιστές και το κοινό κι επειδή γυρίστηκε με πολύ λίγα μέσα, όταν τη βλέπω διαπιστώνω πως μετά από τόσο καιρό αντέχει στο χρόνο.
Για το κλείσιμο της ΕΡΤ τοποθετηθήκατε από τους πρώτους. Επηρέασε και το ελληνικό σινεμά. Πολλοί του χώρου σας έκαναν τα πρώτα τους βήματα στο κρατικό κανάλι με ντοκιμαντέρ, μίνι σειρές κλπ. Κι εσείς είχατε συνεργαστεί με την ΕΡΤ.
Εγώ δεν πιστεύω πως το κλείσιμο της ΕΡΤ ήταν απλώς μια απώλεια για μας, κυρίως για τους νέους ανθρώπους που έβρισκαν σ” αυτή μια ευκαιρία να ξεκινήσουν. Δεν ήταν αυτός ο λόγος που διαφώνησα αλλά γιατί θεωρώ πως η ΕΡΤ ήταν γενικότερα φορέας πολιτισμού. Το εκπαιδευτικό και το πολιτιστικό της έργο είναι τεράστιο. Το αρχείο της ένα ανεκτίμητο δυναμικό υλικό. Η ΕΡΤ έχει καταγράψει τη σύγχρονη ιστορία της χώρας. Και βέβαια το ραδιόφωνο, ειδικά για την περιφέρεια. Η επαφή με την ομογένεια σε όλο τον κόσμο. Αυτή είναι η σημασία μιας κρατικής ραδιοφωνίας και τηλεόρασης.
Εννοείται. Το ανέφερα ως ένα ακόμη πλήγμα.
Φυσικά, με την παύση της λειτουργίας της βρέθηκαν πολλοί νέοι κινηματογραφιστές εκτεθειμένοι. Ελπίζω το νέο κανάλι να τιμήσει τα συμφωνηθέντα και να γίνουν κι άλλα.
Ο τελευταίος δημοσιογράφος που έμεινε στην ΕΡΤ φώναξε “Ψυχή βαθειά”…
Το ξέρω και με συγκίνησε πολύ γιατί ένας τίτλος ταινίας μου που ήταν σύνθημα του Δημοκρατικού Στρατού, απέδειξε ότι η ιστορία περνάει στο DNA μας. Εκεί που νομίζεις πως όλα έχουν ξεχαστεί, αποδεικνύεται ότι η μνήμη έχει διάρκεια. Κι εμφανίζεται κατά κάποιο τρόπο σε συνθήκες απρόβλεπτες. Κι αυτή είναι η αξία της ιστορίας. Αυτό που λέω συχνά στους νέους κινηματογραφιστές είναι πως δεν έχουν πέσει με αλεξίπτωτο σ” αυτό τον τόπο, κάποιοι άλλοι έχουν προηγηθεί, τις διαδρομές που κάνουν σήμερα για να πάνε στο Πανεπιστήμιο και τη δουλειά τους τις έχουν χαράξει οι παλιότερες γενιές καταθέτοντας την ψυχή τους και το αίμα τους πολλές φορές.
Συχνά χρησιμοποιείτε άγνωστους ηθοποιούς σε αντίθεση με πολλούς συναδέλφους σας.
Η εποχή που κάποιο γνωστό όνομα βοηθούσε την ταινία όπως στη δεκαετία του ’60 κατά τη γνώμη έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Αυτό που συγκινεί πια το κοινό και από στόμα σε στόμα δημιουργεί τη φήμη που το κάνει να έρθει στην αίθουσα, είναι η ίδια η ταινία. Από την άλλη κάθε φορά που κάνω μια ταινία προσπαθώ να χτίσω ένα καινούριο κόσμο και γι’ αυτό χρειάζομαι νέα πρόσωπα, άφθαρτα από την τηλεόραση ή τη διαφήμιση. Κι επιπλέον μου αρέσει να δίνω την ευκαιρία σε νέους και ικανούς να δοκιμάσουν την τύχη τους στον κινηματογράφο, γιατί κάπως έτσι ξεκινήσαμε όλοι. Κανένας δεν μας ήξερε στην αρχή. Κάποιοι μας εμπιστεύτηκαν.
Πώς τους επιλέγετε; Σας λέει κάτι το πρόσωπό τους;
Όχι μόνο το πρόσωπό τους. Καταρχάς η διαδικασία της έρευνας των ηθοποιών, επειδή το θεωρώ από τα πιο βασικά κομμάτια της δουλειάς μου, μου παίρνει πάρα πολύ χρόνο. Συναντάμε, κουβεντιάζουμε, τα όνειρά τους, τις ελπίδες τους, τα ενδιαφέροντά τους, δοκιμάζουμε, και όταν τους επιλέξω κι αρχίσουμε να δουλεύουμε προσπαθώ να τους εμφυσήσω εμπιστοσύνη, αγάπη, συμπαράσταση γιατί είναι δύσκολη η δουλειά τους ηθοποιού στον κινηματογράφο. Κι αυτή η εμπιστοσύνη, η ειλικρίνεια στη σχέση μας εγγράφεται μ” ένα μαγικό τρόπο σε αυτό που θα δει ο θεατής. Το πιστεύω αυτό.
Η Μικρά Αγγλία έχει ξεπεράσει τις 360.000 εισιτήρια. Σας ικανοποιεί αυτό;
Ε, βέβαια. Δεν ήταν όλες οι ταινίες μου τόσο μεγάλες επιτυχίες απ” αυτή την άποψη, όπως η Μικρά Αγγλία ή οι Νύφες. Αλλά δε μπορώ να φανταστώ ότι κάνω μια τόσο ακριβή και δύσκολη τέχνη μόνο για τον εαυτό μου και τους συγγενείς μου. Κάθε φορά που κάνω μια ταινία ελπίζω πως θα συγκινήσει. Κι όταν αυτό συμβαίνει, όταν σε δυο μήνες 350.000 άνθρωποι βγαίνουν απ” το σπίτι τους για να τη δουν, καμαρώνω για όλους μας.
Μεγάλος μπελάς.
Αλλά αγαπημένος.
Εκτός απ” τον κινηματογράφο, υπάρχει και η κρίση.
Για όλους μας. Υπάρχει αμηχανία, αγανάκτηση, ντροπή, οργή. Όμως δεν πρέπει να την αφήσουμε να μας καταβάλλει. Είμαστε αυτό που αποφασίζουμε να είμαστε. Γι’ αυτό συνεχίζω να κάνω κινηματογράφο. Είμαι φύσει αισιόδοξος. Μια χώρα τόσο όμορφη, με τέτοια ιστορία, τόσους προκομένους ανθρώπους, δε μπορεί να συνεχίζει να ντρέπεται για κάποια λαμόγια ή γιατί κι εμείς ξεφύγαμε κι αποδεχτήκαμε ή σιωπήσαμε σε πράγματα που βλέπαμε να συμβαίνουν. Κι ύστερα υπάρχει η νέα γενιά που δε φταίει σε τίποτα. Και χαίρομαι να τη βλέπω να δουλεύει πολλές φορές και χωρίς να πληρώνεται, να καινοτομεί και να δημιουργεί. Έχω την ελπίδα ότι θα τα καταφέρουμε, Η Ελλάδα επέζησε πολύ χειρότερων καταστάσεων.
ΕΝΤΥΠΗ LARISSANET
